Nowy Rok
Komentarz egzegetyczny do Łk 4,16-21
Tłumaczenie:
16. I przyszedł do Nazaretu, gdzie był wychowywany, i wszedł według zwyczaju swego w owym dniu sabatu do synagogi, i powstał, aby odczytać.
17. I podano Mu zwój proroka Izajasza, a rozwinąwszy zwój, znalazł miejsce, gdzie było napisane:
18. Duch Pana nade mną, wskutek tego namaścił mnie, abym głosił dobrą nowinę biednym, posłał mnie, abym obwieszczał jeńcom uwolnienie a ślepym przejrzenie, abym w wolności odesłał poranionych,
19. abym obwieścił łaskawy rok Pana.
20. I zwinąwszy zwój, oddając słudze, usiadł: a oczy wszystkich w synagodze wpatrywały się w Niego.
21. Zaczął więc, mówiąc do nich - Dzisiaj zostało wypełnione to Pismo w uszach waszych.
Analiza literacka:
Perykopa Lk 4,16-21 należy do większej części Łk 4,14 - 9,50, która obejmuje służbę Jezusa w Galilei. W węższym zakresie, analizowany tekst kazalny przynależy do bloku tekstu wprowadzającego w galilejską służbę Jezusa - Łk 4,14-44, który dzieli się na trzy główne segmenty:
1. Łk 4,14-15 - Pierwsze summarium (tj. podsumowująca notatka nt. działalności Jezusa)
2. Łk 4,16-30 - Zwiastowanie Jezusa w synagodze w Nazarecie
3. Łk 4,31-44 - Cuda Jezusa w Kafarnaum
a) Łk 4,31- 37 - Uzdrowienie opętanego w synagodze
b) Łk 4,38-40 - Uzdrowienie teściowej Szymona
c) Łk 4,41-44 - Drugie summarium
Perykopa Łk 4,16-21 nie stanowi odrębnej całości, gdyż temat pobytu Jezusa w synagodze w Nazarecie kończy się dopiero wraz z wierszem 30. Z tego więc względu w. 21 nie kończy zamkniętej całości - jednak nakreśla pierwszą część głównej perykopy Łk 4,16-30, koncentrującą się wokół uprawomocnienia służby Jezusa cytatem ze ST (i nie posiadającą paraleli ani z Mk - a więc podstawowym źródłem, z którego czerpał Łukasz, ani z Mt, który zasadniczo powtarza przekaz Markowy); inaczej przedstawia się kwestia w. 16. jako początkiem perykopy, który - po krótkim podsumowaniu pierwszych dni działalności Jezusa w Łk 4,14-15 - wprowadza do pierwszej okazji do nauczania, którą Jezus wykorzystuje w synagodze, w rodzinnej miejscowości Nazaret.
Analizowana przez nas perykopa (Łk 4,16-21) zdradza pewien model literacki, według którego Łukasz ujął słowo Jezusa cytujące tekst z Księgi Izajasza, wraz z towarzyszącymi czynnościami:
A. Powstał, aby czytać (w.16c)
B. Podano Mu zwój (17a)
C. Rozwinął zwój (w. 17b)
D. Iz 61,1n. oraz Iz 58,6 (ww.18-19)
C’. Zwinął zwój (w.20a)
B’. Oddał zwój słudze (w. 20b)
A’. Usiadł (w.20c)
Komentarz:
16 Opowiadanie przekazuje najstarszą zachowaną relację z nabożeństwa synagogalnego. Do głównych elementów składowych takiego nabożeństwa należały:
a) recytowanie publicznego wyznania wiary Shema Israel (Słuchaj Izraelu)
b) odmawianie modlitwy tzw. Tephilla - w szczególności Shemoneh Ezreh (18 Błogosławieństw)
c) odczytanie ustępu z Tory (wg. ustalonego lekcjonarza; niekoniecznie przez jedną osobę), po którym sięgano jeszcze do aramejskich parafraz tzw. targumów
d) odczytanie ustępu z Proroków (również z towarzyszeniem targumów; w późniejszych czasach także wg lekcjonarza, jednak nie ma dowodów na to, że w czasach Jezusa z odpowiednio ustalonych lekcjonarzy korzystano)
e) kazanie na podst. odczytanych ustępów biblijnych
f) na zakończenie recytowanie modlitwy Kaddish (Uświęcenie [imienia Bożego]) a w przypadku uczestnictwa w nabożeństwie kapłana, dochodziło jeszcze błogosławieństwo kapłańskie
W w.16 mowa jest o wejściu Jezusa do synagogi „według zwyczaju swego” (gr. kata to eiotos auto), co może oznaczać regularne uczestniczenie w nabożeństwach synagogalnych (od młodości, por. wzmiankę o Nazarecie, gdzie Jezus był wychowywany), jednak odczytanie ustępu biblijnego prawdopodobnie zdarzyło się Jezusowi po raz pierwszy (H. Schürmann), dlatego po odczytaniu i komentarzu o wypełnieniu się Pisma, nastała atmosfera oczekiwania ze strony słuchających (w. 20).
17 Jezusowi podano zwój z Księgi Izajasza. Nie jest pewne, w jaki sposób dokonywano wyboru odczytu z księgi prorockiej - czy leżało to wyłącznie w gestii przełożonego synagogi. W każdym razie relacja Łukasza oddaje wrażenie podjęcia inicjatywy przez Jezusa. Odnalezione miejsce do odczytania sięgało pod koniec Księgi Izajasza (tj. Iz 61,1n.), co oznaczało, że Jezus trzymał w dłoniach cały zwój Izajasza. Dłuższe księgi biblijne często przechowywano w kilku częściach, jednak qumrańskie zwoje Izajasza dowiodły, że w czasach NT jeden zwój mógł zawierać cały dostępny tekst z Izajasza.
18 - 19 Ustęp z Izajasza obejmuje Iz 61,1n. (oraz fragment z Iz 58,6) w wersji Septuaginty (z niewielkimi modyfikacjami). Cytowanie akurat tego tekstu Izajaszowego nie jest czymś zaskakującym (por. List Barnaby 14,9), gdyż są świadectwa odnoszenia jego wymowy do dzieła Nauczyciela Sprawiedliwości (1QH 18,14); cytat obecny jest również w Dokumencie Melchisedeka (11QMelch 6-9).
Zastanawiające jest podanie cytatu (jako jednego) z de facto dwóch miejsc proroctwa Izajasza:
Duch Pana nade mną, wskutek tego namaścił mnie, (Iz 61)
abym głosił dobrą nowinę biednym, (Iz 61)
posłał mnie, abym obwieszczał jeńcom uwolnienie (Iz 61)
a ślepym przejrzenie, (Iz 61)
abym w wolności odesłał poranionych, (Iz 58)
abym obwieścił łaskawy rok Pana (Iz 61)
Nieprawdopodobne wydaje się, aby istniała wówczas praktyka jednoczesnego czytania z dwóch miejsc tej samej księgi. Czy w tym miejscu zauważyć można ślad ingerencji redakcyjnej Łukasza w dostępnym mu źródle z tradycji? B. Reicke snuje rozważanie, że Jezus mógł działać w niecodzienny sposób, niejako na mocy swego prorockiego autorytetu. Z drugiej strony zastanawia również brak dwóch fragmentów: Iz 61,1c („abym uzdrowił [tych] o złamanym sercu”), oraz Iz 61,2b („dzień odpłaty”). Pominięcie pierwszego fragmentu (zob. jednak np. kodeksy A, θ oraz cytaty u Ireneusza czy Hipolita, gdzie ten fragment się pojawia) nie stanowi dużego ubytku, natomiast pominięcie drugiego fragmentu pozwala na „wytłumienie” negatywnego wydźwięku końcowej części cytatu z Iz 61,2. Ponadto Łukasz, wbrew Septuagincie, używa mocniejszego w wymowie słowa obwieścić (abym obwieścił, gr. kerysai) zamiast obwołać (abym obwołał, gr. kalesai). Dołączenie Iz 58,6d uwypukla temat „uwolnienia”, powtarzając ważny w teologii Łukasza termin afesis, który gdzie indziej nosi znaczenie "przebaczenie, odpuszczenie", wskazując na uwolnienie od grzechu (por. Łk 1,77; 3,3; 24,47). Jezus, ogłaszając „jubileuszowy” rok wolności (por. Kpł 25,8-13; w Septuagincie hebr. jobel tłumaczony jest jako afeseos semasia tj. „rok uwolnienia” - Kpł 25,13), wskazuje na erę zbawienia, w której wymiar społeczny, ekonomiczny czy kultowy wspólnotowego życia zostaną poddane przeobrażeniom - tam, gdzie Jezus ukazywany jest jako wyzwoliciel od grzechu, choroby i opresji demonicznej, adresaci Ewangelii Łukasza mogą sobie wtedy uświadomić, że Izajaszowa obietnica ery Bożej łaskawości właśnie się zaczęła realizować. Z perspektywy Łukasza (por. 7,22) istotnie Jezus głosi dobrą nowinę - w namaszczeniu Ducha (dalekie odniesienie do chrztu w Jordanie - Łk 3,21-22), jako prorocki Posłaniec obwieszcza okres mesjański, cokolwiek inny od typowych oczekiwań tamtych czasów, gdyż odpowiadający na realne, w szczególności duchowe potrzeby ludzi, określonych w cytacie z Izajasza mianem „biednych” (gr. ptochois). Owi „biedni”, oczekujący Bożej pomocy jak też pragnący Go usłyszeć w późniejszych narracjach Łukaszowych - również jako klasa społeczna - znajdują szczególne zainteresowanie (Łk 6,20; następnie Łk 14,13.21; 16,20.22; 18,22; 19,8 itd.).
20 - 21 Jezus oddał zwój, a obecni w synagodze utkwili swój wzrok w Nim, najwyraźniej nie wiedząc, czego do końca można było się spodziewać. Narastała atmosfera wyczekiwania - i nagle Jezus „zaczyna”, tj. przerywa ciszę. Greckie słowo archo (i pochodne od niego wyrazy) w innych miejscach Ew. Łukasza oraz Dziejów Apostolskich odnosi się do rozpoczęcia służby Jezusa (Łk 3,23; 23,5; Dz 1,1; 10,37).
Dzisiaj to Pismo zostało wypełnione w uszach waszych. Ostatni zwrot „w uszach waszych” stanowi semityzm (por. Pwt 5,1; 2 Sm 3,19). W Mk 1,15 mowa jest o „wypełniającym” się czasie, a więc bliskości Królestwa Bożego - tutaj Jezus mówi o wypełnieniu się Pisma, czyli o swoim nadejściu. Pismo wypełniło się „dzisiaj” (gr. semeron), gdyż zostało usłyszane przez tych, którzy byli jego adresatami. Z kolei Ten, który przemawia w imieniu Boga, przyjmuje rolę - ale i przeznaczenie - proroka. „Rok” Bożej łaski nadszedł, jednak - jak pokazują kolejne wersety z Łk 4,22-30 - nie łączyło się to z akceptacją Posłańca.
Romuald Tomaszewski