Komentarz egzegetyczny do tekstu: Mt 2,13-18(19-23)

Tłumaczenie:

(Αα)13. A gdy ci odeszli, oto anioł Pana ukazał się we śnie Józefowi, mówiąc:

                    weź dziecko i jego matkę i uciekaj do Egiptu; i bądź tam, póki ci nie powiem.

                    Herod bowiem [zaraz] będzie próbował zabić dziecko.

(β)14. On zaś wziął dziecko i jego matkę nocą i wyruszyli do Egiptu.

(γ)15. I był tam aż do śmierci Heroda, by wypełniło się słowo od Pana przez proroka wypowiedziane –

                    Z Egiptu przywołałem syna mego.

(Β)16. Wtedy Herod, widząc, że magowie zadrwili z niego, wpadł we wściekłość, i posłał by zabito wszystkie dzieci w Betlejem i przyległych obszarach, dwuletnie i młodsze, według czasu, jaki dokładnie wybadał u magów.

17. Wtedy spełniło się słowo wypowiedziane przez Jeremiasza proroka:

18.              Głos słychać w Ramie, płaczący i rozpaczający,

                  Rachel płacze po dzieciach swoich,

                  A nie chce [dać się] pocieszyć, bo ich nie ma.

(Α’α’)19. Gdy zaś umarł Herod, oto anioł Pana ukazał się we śnie Józefowi w Egipcie, mówiąc:

                 weź dziecko i jego matkę i idźcie do ziemi Izraela; zginęli bowiem [ci, którzy] pragnęli duszy dziecka.

(β’)21. On zaś wziął dziecko i jego matkę i udali się do ziemi Izraela.

(γ’)22. Usłyszawszy zaś, że Archelaos włada Judeą po ojcu swoim Herodzie, bał się tam iść; ostrzeżony zaś we śnie, ruszył do Galilei.

23. A [gdy tam] przybył, zamieszkał w mieście zwanym Nazaret, by się wypełniło słowo wypowiedziane przez proroków:

                Nazarejczykiem będzie nazwany.

Uwagi:

Forma „magowie” została wybrana jako najbliżej odpowiadająca terminowi greckiemu. Większość przekładów używa w tym kontekście „mędrców” lub „astrologów”. Leksykalnie chodzi jednak (prawdopodobnie) o kapłanów perskich.

Kontekst/Forma/Struktura:

 Tekst tworzy zamkniętą perykopę w obrębie Ewangelii dzieciństwa według Mateusza; porównanie z Ewangelią według Łukasza wykazuje, że należy on do materiału własnego (Sondergut). W obrębie perykopy można wyróżnić regularną, bardzo symetryczną formę ABA’, gdzie każdy z segmentów zamyka fraza mówiąca o wypełnieniu się proroctwa. Formalnie można potraktować całość tekstu jako trzy małe midrasze aggadyczne do poszczególnych cytatów z Proroków, przy czym dwa stanowią ramę kompozycyjną okalającą trzeci.

Midrasz aggadyczny – przeważnie dość krótki tekst narracyjny, objaśniający niejasny inaczej fragment tekstu biblijnego. Midrasz (od rdzenia דר"ש – dociekać, pytać, szukać, później też nauczać, objaśniać) to ogólny termin oznaczający tego typu teksty quasi-egzegetyczne; midrasze dzieli się zwyczajowo na halachiczne (prawne) i aggadyczne (narracyjne, opowiadające jakąś historię).

Komentarz:

Sama forma, wspomniana powyżej, wymusza niejako dalsze działania egzegetyczne. Autor/redaktor Ewangelii adresuje ją do judeochrześcijan, wykorzystuje formy już znane i oswojone na gruncie judaizmu (czy mozaizmu) pierwszego wieku. Midrasz jest tutaj wyborem bardzo naturalnym, pozwala w bardzo oczywisty dla czytelnika sposób objaśnić tekst prorocki. Co jednak charakterystyczne, o ile klasyczny midrasz stanowi objaśnienie do tekstu starotestamentowego, tutaj sam staje się tekstem głównym. Następuje odwrócenie kierunku objaśnienia: nie midrasz ma wyjaśnić ukryte znaczenie, ale zostaje sam wyjaśniony, a przy tym umotywowany. Już nie tylko odniesienia symboliczne w treści lokują Ewangelię w kontinuum historycznym Przymierza, ale tekst Starego Testamentu dosłownie realizuje się w rzeczywistości narracyjnej.

Warto tu zwrócić uwagę na dwie kwestie: struktury narracyjne i symbolikę zawartą w tekście.

Jeśli chodzi o te pierwsze, łatwo zauważyć klasyczny schemat zapowiedzi i wypełnienia. Objaśniane ex post proroctwo stanowi zapowiedź, znajdującą wypełnienie w historii ucieczki Józefa z Jezusem i Marią z Palestyny do Egiptu.

Sformułowanie poprzedniego zdania wskazuje na kolejną charakterystyczną cechę tekstu, na aktywność Józefa. To on jest tu głównym bohaterem, niemym, ale działającym, i to działającym pod wpływem objawienia. Tutaj też możemy zaobserwować charakterystyczną strukturę narracji, gdzie objawienie zostaje przekazane we śnie – jest to schemat znany skądinąd w literaturze biblijnej.

Ta obserwacja prowadzi do kolejnej, związanej ze wspomnianą już symboliką: Józef otrzymuje swoje objawienia we śnie tak, jak przed nim noszący to samo imię syn Jakuba. Dalej analogii jest więcej – ucieczka do Egiptu i powrót zeń stanowią paralelę do historii Józefa i wyjścia. Mesjasz przechodzi drogę analogiczną do ludu, który ma wyzwolić, a który w Egipcie przebywał pod opieką i protekcją Józefa, syna Jakuba, jego godność mesjańską mają potwierdzić też nawiązania do dynastii dawidowej poprzez użyte toponimy. Nowotestamentowy Józef jest jednak w całej tej historii niedookreślony: anioł nie definiuje go nawet przez jego funkcję, mówi o wzięciu „dziecka i jego matki”; nie ma tu choćby odniesienia do relacji między nim a Marią. Staje się doskonałym przedstawicielem ludu, nie ma właściwości innych, niż tylko opieka nad Jezusem, wpisanym w schemat narracyjny Mojżesza.

Wsunięty fragment mówiący o rzezi dzieci w Betlejem jest niezbędny dla uzasadnienia konieczności ucieczki, nie stanowi samodzielnej jednostki tekstualnej, chyba, że zostanie potraktowany jako komentarz do cytatu z proroctwa Jeremiasza, wokół którego jest zbudowany.

Można tu jeszcze wspomnieć o pewnej rzetelności historycznej tekstu biblijnego: Józef nie decyduje się na powrót do Judei, gdzie po śmierci Heroda Wielkiego (w 4 r. p. n. e.!) władał Herod Archelaos, jego syn, na tyle despotyczny i okrutny w swoich rządach, że już w 6 r. n. e. został usunięty przez Rzymian ze względu na skargi ludności judejskiej. W tej sytuacji ostrzeżony we śnie (o czym powyżej) Józef zdecydował się, dla bezpieczeństwa dziecka, osiąść w bezpieczniejszej i zarządzanej przez bardziej opanowanego Heroda Antypasa (brata Archelaosa) Galilei.

Podsumowanie:

Perykopa o ucieczce z Egiptu ma za zadanie uzasadnić, umocować narrację Ewangelii dzieciństwa w kontekście dobrze znanego adresatom Ewangelii według Mateusza Starego Testamentu, a przez to uwiarygodnić całość przekazu księgi w środowisku judeochrześcijańskim. Cel ten zostaje osiągnięty poprzez kilkutorowe działanie autora/redaktora: użycie bliskiej adresatom formy, łatwo rozpoznawalnej symboliki i odwrócenie procesu egzegetycznego właściwego dla wspomnianej formy, winterpretowując ex post wydarzenia opisane w tekście w teksty prorockie.