Komentarz egzegetyczny do tekstu: Jr 31,31-34
Tłumaczenie:
- Oto idą dni – wyrocznia JHWH – i zawrę z domem Izraela i z domem Judy nowe przymierze.
- Nie jak przymierze, które zawarłem z ich ojcami, w dniu (w którym) chwyciłem za rękę ich, aby wyprowadzić ich z ziemi Egiptu, które oni złamali – przymierze moje – chociaż to ja byłem ich Panem – wyrocznia JHWH.
- Gdyż takie (będzie) przymierze, które zawrę z domem Izraela po tych dniach, mówi JHWH: dam swoją Torę we wnętrze ich i na sercu ich zapiszę ją i będę im Bogiem, a oni będą mi ludem. 34. I nie będą uczyć już swojego bliźniego ani swojego brata, mówiąc: poznajcie JHWH, ponieważ wszyscy oni będą znać mnie od ich najmniejszego do ich największego – wyrocznia JHWH - ponieważ przebaczę winę ich, a grzechu ich nie będę więcej wspominał.
Uwagi dotyczące tekstu:
Tekst zachował się w dobrym stanie i jest zrozumiały. Świadectwa tekstowe nie różnią się w istotny sposób od siebie. Jedynie czasownik „dać” (hebr. natatti w perfectum) z wersetu 33 w wielu manuskryptach hebrajskich występuje wraz z waw consecutivum, przez co mamy do czynienia z perfectum consecutivum. Niezależnie od lekcji czasownik powinien być tłumaczony w czasie przyszłym.
W końcówce wersetu 32 znajduje się czasownik baal posiadający dwa znaczenia: „poślubić”, „wziąć kobietę za żonę” lub „być panem”, „władać”. Nie w każdym przypadku można rozróżnić, o które znaczenie chodzi. Z tego powodu, że wypowiedź z Księgi Jeremiasza nie posiada żadnych konotacji małżeńskich, czasownik w tłumaczeniu oddany został poprzez „byłem ich panem”.
Struktura:
Fragment posiada bardzo klarowną strukturę. Podział jednostki przedstawia się następująco:
31 zapowiedź zawarcia nowego przymierza
32 przeciwstawienie nowego przymierza przymierzu synajskiemu
33a charakterystyka nowego przymierza (wnętrze i serca)
33b formuła przymierza – odnowienie relacji Boga i ludu
34 konsekwencja zawarcia przymierza – powszechne poznanie Boga
Komentarz:
Fragment należy do tzw. deuteronomistycznej redakcji Księgi Jeremiasza, czyli pochodzi z czasów niewoli babilońskiej.
Werset 31 stanowi wprowadzenie będące zapowiedzią ustanowienia nowego Przymierza. Określenie „nowe przymierze” występuje tylko jeden raz w Starym Testamencie – właśnie w Jr 31,31. Jednostka posiada charakterystyczny dla Księgi Jeremiasza zwrot „oto idą dni” oraz tzw. formułę wyroczni („wyrocznia JHWH”), która w starszych tekstach prorockich najczęściej kończy, a nie rozpoczyna, jednostkę. Wskazuje to na późne pochodzenie fragmentu. Przymierze ma być zawarte zarówno z domem Izraela, jak i z domem Judy. Odpowiada to pojawiającym się w niewoli koncepcjom, wedle których przyszły Izrael składał się będzie z obu zjednoczonych części – południa i północy, które po śmierci Salomona stanowiły odrębne królestwa (Za 4; Ez 37,15-28).
W wersecie 32 nowe przymierze przeciwstawione jest staremu, zawartemu poprzez Boży czyn zbawczy polegający na wyprowadzeniu ludu z niewoli egipskiej. O przymierzu tym mówi się, że zostało przez lud złamane. Pogląd ten tłumaczył nieszczęście niewoli babilońskiej. Nie jest tak, że to Bóg zawiódł i nie dotrzymał słowa. Winny jest lud, który nie zachował warunków przymierza. Uczynił to mimo, że „Bóg był ich panem”, czyli wielokrotnie otaczał opieką i dawał poznać, że troszczy się o swoją własność – Izrael.
Werset 33 charakteryzuje nowe przymierze, które ma zostać zawarte. Zauważyć należy, że jego treść nie będzie odmienna od treści starego przymierza – jest to ta sama Tora Boga. Różnica polegać będzie na tym, że w porządku nowego przymierza pochodząca od Boga Tora stanie się elementem wewnętrznym. Zostanie ona zapisana we wnętrzu ludzi, na ich sercu. Serce w Starym Testamencie jest ośrodkiem woli, tak więc owo charakterystyczne „uwewnętrznienie” Tory prowadzić będzie do tego, że człowiek będzie pragnął i realizował to, czego chce Bóg. Jedno z głównych pytań, jakie stawiane było w czasie niewoli dotyczyło przyszłości Izraela. Jeżeli Izrael ma przed sobą jeszcze przyszłość z Bogiem, to jaką może mieć pewność, że w przyszłości przymierze znowu nie zostanie złamane? Odpowiedź była następująca. Otóż jak w przypadku pierwszego przymierza Bóg był odpowiedzialny za zachowanie swojej części przymierza, a Izrael odpowiadał za swoją część, tak w przypadku przyszłego, nowego przymierza, aby nie zostało ono znów złamane, Bóg powinien przejąć odpowiedzialność za zachowanie przymierza przez Izrael. Stać się to może przez przemianę ludzi. Podobne idee znajdują się w Księdze Ezechiela. Idea Nowego Przymierza była nowa, ale za to wcześniej znana była koncepcja odnowy przymierza, jak miało to miejsce podczas tzw. reformy Jozjasza (2 Krl 23; por. Jz 24).
Werset 33 kończy się tzw. formułą przymierza („ja będę/jestem im Bogiem, a oni będą mi ludem”). Jest to jedno z najstarszych wyznań określających wzajemną relację Boga i Izraela, występująca w tekstach z okresu niewoli (np. 1 Mż 17,8; Ez 37,27). Formuła ta w Jr 31,33 zapowiada zaistnienie relacji między Bogiem a ludem.
Werset 34 stanowi podsumowanie. Wskazuje on na konsekwencję odnowionej relacji. Będzie nim poznanie Boga. Z tego powodu nie będzie rzeczą konieczną, aby ktoś (np. kapłan lub prorok) uczył innych o Bogu. Poznania Boga dostąpią wszyscy – od najmniejszego do największego. Wyrażenie to najprawdopodobniej odnosi się do statusu społecznego (por. Jr 6,13), jednak w tym miejscu ma na celu zwrócenie uwagi na powszechność zjawiska. Kolejnym istotnym elementem będzie przebaczenie winy ludowi. Wina w Starym Testamencie jest nie tylko złym czynem, ale też negatywną tego czynu konsekwencją, tak więc zapowiedź przebaczenia win jest jednocześnie zapowiedzią odwrócenia złego losu (zob. Za 3,9-10) i przywrócenia błogosławieństwa.
Zapowiedź powstała w krytycznym momencie dziejów Izraela, w okresie niewoli. Autor przyznawał, że przymierze, czyli owa szczególna relacja z Bogiem, została przez lud zerwana. Stare Przymierze należało więc już do przeszłości, nowe jeszcze nie nadeszło, było bowiem dopiero zapowiadane. Izrael znajdował się więc w stanie pomiędzy przymierzami, w stanie swoistego zawieszenia. W jaki sposób zatem można było określić związek między Bogiem a Izraelem? Zapewne polegał on wedle deuteronomistycznego autora na Słowie Bożym: właśnie w momencie zawieszenia okazało się, że Bóg przemawia do Izraela.
Nowy Testament wielokrotnie nazywa przymierze z Chrystusem Nowym Przymierzem (Mt 26,28 i par.; 2 Kor 3,6). List do Hebrajczyków powołuje się na zapowiedź Księgi Jeremiasza wprost (Hbr 8,7-13). W sensie dosłownym zapowiedź nie została jednak spełniona. Ani Izrael ani inni ludzie nie zostali zmienieni w ten sposób, aby w doskonały sposób zachowywać Boże przykazania. Zapowiedź Jeremiasza pozwala więc żywić wspólną nadzieję na przyszłość z Bogiem.
Literatura
Literatura jest bardzo obfita. Polecić można przede wszystkim:
- H. Schmidt, Das Buch Jeremia. Kapitel 21-52, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 2013 (ATD).
- Weiser, Das Buch Jeremia. Kapitel 25,15-52,34, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1977 (ATD).
- Fischer, Jeremia 26 – 52, Freiburg, Basel, Wien 2005 (Herders).
- Graupner, Ewiger Bund (Gen 17) oder neuer Bund (Jer 31,31-34)? Überlegungen zu einem Grundproblem der Theologie des Alten Testaments in Horizont gesamtbiblischer Theologie, „Rocznik Teologiczny ChAT“ 57/4 (2015), s. 473-489.