Komentarz egzegetyczny do tekstu: Jr 23, 16-29
Tłumaczenie:
16 To rzekł JHWH Zastępów: „nie słuchajcie słów proroków, prorokujących wam, puste słowa mówią oni wam, wizję serca swego opowiadają wam, nie z ust JHWH.
17 Powiadają, mówiąc gardzącym Mną: „mówi JHWH: pokój JHWH dla was” i każdy, który idzie w uporczywości serca swego: „nie przyjdzie na nas zło”.
18 Albowiem któż stanął w zgromadzeniu JHWH i widział i słyszał słowo Jego, kto uważał na słowo Jego i wysłuchał?
19 Oto burza JHWH, gniew nadchodzi, huragan wiruje, nad głowę niegodziwych nadciągnie.
20 Nie odwróci się zagniewanie JHWH, dopóki nie uczyni i nie zrealizuje zamierzeń serca swego, przy końcu dni zrozumiecie je zgodnie z ich rozumieniem.
21 Nie posyłałem proroków, lecz oni przybiegli, nie przemówiłem do nich, lecz oni prorokowali.
22 Gdyby tylko powstali w moim zgromadzeniu, gdyby obwieścili słowa moje ludowi mojemu i spowodowali ich powrót z ich złej drogi i ich złego działania!
23 Czy Bogiem z bliska jestem, wypowiedź JHWH, lecz nie Bogiem z daleka?
24 Czy schowa się człowiek w miejscach tajemnych tak, że Ja go nie zobaczę, wypowiedź JHWH, czy ziemi i nieba nie wypełniam? Wypowiedź JHWH.
25 Usłyszałem, co mówią prorocy, prorokują kłamstwo w moim imieniu, mówiąc: „przyśniło mi się, przyśniło mi się”.
26 Jak długo będzie to w sercu proroków, prorokujących kłamstwo i zdradę serca ich?
27 Zamyślają doprowadzić lud mój do zapomnienia imienia mojego przez sny, które przekazują każdy przyjacielowi swemu, tak jak ojcowie zapomnieli imię moje przez Baala.
28 Prorok, który miał sen, niech przekaże sen i ten, który moje słowo miał, niech ogłasza moje słowo prawdy. Co ma słoma do ziarna? Wypowiedź JHWH.
29 Czy nie jest słowo moje ogniem, wypowiedź JHWH, jak młot, rozbijający skałę?
Kontekst/Forma/Struktura:
Komentowany fragment należy do pierwszej części prorockich wypowiedzi Księgi Jeremiasza – wypowiedzi przeciwko Judzie. Ta część została skomponowana chronologicznie i rozdział 23 należy do wyroczni dotyczących czasów tuż przed upadkiem Jerozolimy. Blok rozdziałów 21-25,14 składa się z jednostkowych wypowiedzi, skierowanych przeciwko królom, rządzącym i prorokom. Komentowana perykopa krytykuje proroków, którzy odgrywali szczególną rolę w społeczeństwie Judy, stanowiąc ważną instytucje religijną, przeważnie opozycyjną w stosunku do władz, zarówno religijnych, jak też świeckich. Istniała jednak zawsze grupa „proroków świątynnych”, stanowiących wsparcie dla kapłanów i kultu świątynnego. Prawdopodobnie właśnie przeciwko tym prorokom, którzy byli niejako „na usługach” rządzących i prorokowali to, co się podobało władzom, występuje Jeremiasz, szczególnie w kontekście zbliżającej się klęski i zburzenia Jerozolimy, gdy upomnienie ludu stanowiło ważną role proroka.
Z punktu widzenia gatunku literackiego, perykopa jest typową, dość rozbudowaną wyrocznią prorocką, z właściwym dla tej formy silnym ładunkiem emocjonalnym i napięciem wewnętrznym. Typowy dla wypowiedzi prorockich zwrot neum-adonai – „wypowiedź JHWH” powtarza się w tej perykopie aż pięciokrotnie, szczególnie w części końcowej. Występują również liczne powtórzenia, mające na celu podkreślenie wagi wypowiedzi prorockiej, czy też pytania retoryczne.
Z punktu widzenia struktury fragment nie stanowi zwartej całości, pytanie retoryczne na końcu wprowadza kolejne wypowiedzi przeciwko fałszywym prorokom, które są kontynuowane aż do końca rozdziału. Podobnie początek wypowiedzi o proroków znajduje się prawdopodobnie w wersecie 14, względnie 12. Mamy zatem do czynienia z perykopą, stanowiącą środek wypowiedzi o fałszywych prorokach, posiada jednak własną wewnętrzną strukturę i wyraźne ukierunkowanie strukturalne. Linearna struktura fragmentu, typowa dla wypowiedzi prorockich, jest wyraźnie widoczna w umiejętnym budowaniu napięcia, które planowo wzrasta w każdym kolejnym wersecie.
Wersety 16-17 stanowią wstęp do całej perykopy, zapowiadają bowiem temat fałszywych proroków i rozpoczynają się charakterystycznym dla wprowadzenia zwrotem ko-amar-adonai – „to rzekł JHWH”. Wstęp zawiera polecenie JHWH dla słuchaczy i krótką charakterystykę fałszywych proroków.
Fragment 18-20 przerywa opowiadanie charakterystyką zamiarów Bożych z podkreśleniem mocy i niezłomnych postanowień JHWH wobec niegodziwych.
W wersetach 21-22 powraca temat proroków, aczkolwiek z nową jakością, ważnym elementem tej części perykopy jest opis sposobu działania prawdziwych proroków w przeciwieństwie do tych, o których mówi cały fragment.
Wersety 23-24 znów powracają do tematu wszechmocy JHWH w relacji zarówno do człowieka, jak też do Wszechświata.
Część perykopy od wersetu 25 do 28a po raz kolejny opowiada o prorokach i ze szczególną mocą przeciwstawia działanie ówczesnych proroków z tym, jaka powinna być ich prawdziwa rola.
Ostatni element składowy: 28b-29 kończy perykopę mocnym akcentem zapowiedzi sądu, korzystając z metafor ognia i młota, z których szczególnie pierwsza często występuje w opisach „Dnia JHWH”.
Strukturalnie zatem perykopa stanowi misterną konstrukcję trzech wypowiedzi o prorokach i trzech wyroczni, głoszących potęgę JHWH, które przeplatają się ze sobą, występując naprzemiennie, umiejętnie budując napięcie, wzrastające aż do kulminacji w wersecie ostatnim.
Komentarz:
Werset 16. Wypowiedź prorocka od samego początku w sposób jasny przedstawia wolę JHWH w stosunku do fałszywych proroków. Lud ma ich nie słuchać, ponieważ nie wypowiadają słów Bożych („z ust JHWH”), tylko „puste słowa” i „wizje serca swego”. Poruszony został bardzo ciekawy temat weryfikacji wypowiedzi prorockiej, która nie ma polegać na własnym wyczuciu, które często jest błędne, tylko na słowie Bożym.
Werset 17. W tym wersecie prorok porusza kwestię interakcji pomiędzy prorokami a ich słuchaczami. Przyjęcie słów zależy nie tylko od wypowiadającego, ale również od słuchacza. Fałszywi prorocy kierują swoje słowa do „gardzących JHWH”, „chodzących w uporczywości serca” czyli ludzi nastawionych na wysłuchanie kłamstwa i którzy rzeczywiście otrzymują od proroków fałszywe zapewnienie o bezpieczeństwie i pokoju.
Werset 18 zaczyna się od pytania retorycznego, które jest kierowane do proroków, których obowiązkiem jest przecież słuchanie („w zgromadzeniu JHWH”), rozumienie i przekazywanie słów JHWH. Wyraz sod – ”zgromadzenie, rada” jest bardzo charakterystyczny, albowiem ma w sobie znaczenie bliskiej relacji z tymi, z którymi się spotyka na zgromadzeniu, na którym omawia się często sprawy tajemne i które charakteryzuje się zażyłością, niezwykle bliskimi relacjami pomiędzy członkami zgromadzenia. Takim mają być również relacje proroków z Bogiem.
Werset 19 przerywa opowiadanie o prorokach opisem gniewu JHWH, który spadnie na niegodziwych, opisanych w poprzednich wersetach. Ten gniew przejawia się w katastrofalnych zjawiskach naturalnych, bardzo wiernie i obrazowo jest opisany huragan, który majestatycznie wirując, nadciąga „nad głowę niegodziwych”.
Werset 20 podkreśla determinację Boga w realizacji zamierzeń. Gniew tak długo będzie płonął, aż wszystkie te zamiary zostaną zrealizowane. Charakterystyczny jest antropopatyzm „zamiary serca”, w którym Bogu są przepisane najgłębsze ludzkie uczucia i prawdziwie ludzka pasja. Te zamiary są ukryte dla ludzi, którzy je zrozumieją „w ostatnich dniach”, co jest wyraźnym nawiązaniem do „Dnia JHWH”.
Werset 21 powraca do tematu proroków. Bóg wyraźnie deklaruje, że ich nie posyłał i do nich nie przemawiał i że działają wyłącznie z własnej woli, prorokują, chociaż nie powinni. To podwójne zaprzeczenie misji proroków, o których jest mowa w całej perykopie, wskazuje na degenerację tej instytucji w okresie powstania omawianych tekstów.
Werset 22. Zaskakuje to, że Bóg ewidentnie nie zamierza całkowicie odrzucić proroków, wypowiadających się na własną rękę, tylko wskazuje im możliwość poprawy i powrotu do realizacji ich prawdziwego powołania. Bóg zaprasza ich do powrotu do „Jego zgromadzenia”, aby mogli otrzymać Jego słowo i ogłosić ludowi. Wyraz szuw w formie gramatycznej, w której występuje w tym wersecie, ma w sobie znaczenie spowodowania ratunku, powrotu, odnowy, która powinna być udziałem ludzi, odwracających się od zła dzięki słowom prorockim.
Werset 23. Bóg zwraca się z kolejnym pytaniem retorycznym, w którym przypomina, że jest bliski swemu ludowi, jest w tym groźba nadchodzącej kary, ale też nadzieja na zbawienie, ta bliskość powoduje, że los ludzi nie jest Bogu obojętny i z tego właśnie powodu ingeruje On w dzieje.
Werset 24 pokazuje kontrast pomiędzy wszechobecnością Boga a daremnymi próbami człowieka, aby przed nim się schować. Bóg zatem nie tylko jest blisko, Jego spojrzenie trafia wszędzie i widzi On wszystko, co jest ukryte na całej ziemi.
Werset 25. Prorocy, zamiast zwiastować słowo JHWH, opowiadają kłamstwo, opierając się na urojonych wizjach. Werset 25 ewidentnie koresponduje z wersetem 16, powtórnie zwracając uwagę na odpowiedzialność proroka, gdy ogłasza swoje wizje w „imieniu JHWH”. Prawda słowa Bożego jest tu skonfrontowana z ludzkimi wizjami i snami, które nie mają mocy, którą posiada słowo samego JHWH.
Werset 26. I znów pytanie retoryczne o tym, jak długo będzie to trwało – widać tutaj troskę Boga o zastaną sytuację. Fałszywe proroctwo traktowane jest jako zdrada, sprzeniewierzenie się powołaniu proroka, który miał być wierny słowu Bożemu i posłuszny Bogu w przekazywaniu tego słowa ludowi. „Zdrada serca ich” oznacza, że niegodziwość fałszywych proroków ma wymiar niezwykle głęboki, jest to zdradą wobec samego Boga.
Werset 27. W tym wersecie wyjaśnia się, na czym konkretnie polega ta zdrada. Otóż, prorocy mają zamiar doprowadzić do sytuacji, gdy Bóg będzie zapomniany przez lud, podobnie jak w czasie panowania kultu Baala. Autor tych słów odwołuje się do okresu powszechnego odstępstwa w czasie panowania „królów niegodziwych”, gdy zamiast JHWH lud czcił Baala, któremu stawiano świątynie i składano ofiary. Prorocy zatem, których zadaniem było przybliżać lud do JHWH i komunikować Jego wolę słuchaczom, świadomie podjęli się zadania odłączenia ludzi od Boga poprzez kłamliwe wyrocznie.
Werset 28. Rolą proroka jest ogłaszanie słowa prawdy i to wiernie. Użyty tu wyraz emet posiada niezwykle ważne znaczenie teologiczne jako Boży atrybut. Bóg, który jest wierny swojemu przymierzu, przekazuje swoje słowo, które w wierności wobec Niego powinni przekazywać prorocy. Pomiędzy prorokiem a JHWH tworzy się zatem więź, której fundamentem jest wzajemna wierność. Dalej następuje pytanie retoryczne: „co ma słoma do ziarna?”, które przeciwstawia ludzkie, fałszywe prorokowanie prawdzie słowa Bożego.
Werset 29. Słowo Boże jest porównane z ogniem i młotem, a zatem posiada moc palenia i niszczenia, jest zatem niejako wysłannikiem JHWH, wykonującym Jego wolę. Wizja zniszczenia przez ogień jest charakterystyczna dla wszystkich opisów „Dnia JHWH”, ważnego składnika wszystkich mów prorockich. Jak ogień pali słomę, tak słowo JHWH ostatecznie zwycięży i zniszczy kłamstwo fałszywych proroków i takie właśnie jest końcowe przesłanie całej perykopy.
Podsumowanie:
Temat wiernego przekazywania słowa Bożego przez powołanych do tego zadania jest zawsze aktualny. Prorok zadaje nam pytanie o weryfikację tego procesu poprzez skonfrontowanie wypowiedzi tych, którzy twierdzą, że są sługami Bożymi (tak jak prorocy judzcy) z prawdą i wiernością słów Pana. Podstawową kwestią jest wierność samych proroków swojemu powołaniu, którym jest uważne słuchanie, rozumienie i przekazywanie słowa Bożego słuchaczom. Owocem, który ma przynosić to głoszenie jest nawrócenie tych, co słuchają, z ich złej ścieżki i zbliżenie się do Boga. Warunkiem jednak jest bliskość samych głoszących do Boga, zażyłość z Nim albowiem tylko wtedy będą oni w stanie wiernie przekazywać Boże tajemnice. Perykopa zawiera przestrogę dla wszystkich, którzy głoszą słowo w imieniu JHWH, aby byli czujni i nie głosili tego, co jest wyłącznie wynikiem ich wyobrażeń czy przemyśleń, oderwanych od żywego słowa Pana, które niczym ogień ostatecznie spali i zmiecie każde kłamstwo, aby prawda i wierność zatryumfowała w czasach ostatecznych.